Η παρουσία του γένους Zelkova στην Κρήτη από το τριτογενές έως τις μέρες μας - μορφολογικοί και φυτογεωγραφικοί συσχετισμοί με τα αρτίγονα και απολιθωμένα είδη του γένους.

Abstract

Το γένος Zelkova στις μέρες μας περιλαμβάνει 6 βοτανικά είδη, τα οποία φύονται αποκλειστικά στο Βόρειο Ημισφαίριο. Εμφανίζει ιδιαίτερα κατακερματισμένη γεωγραφική κατανομή, καθώς τρία από τα είδη του γένους απαντώνται στην ανατολική Ασία, ένα στην περιοχή του Καυκάσου και της Ιρανο-Κασπίας και δύο στη λεκάνη της Μεσογείου. Οι μεσογειακές ζέλκοβες είναι στενο-ενδημικά είδη εκ των οποίων η Z. abelicea επιβιώνει μονάχα στο νησί της Κρήτης και η Z. sicula, που απαρτίζεται από έναν και μοναδικό πληθυσμό, εντοπίζεται στη Σικελία. Η σικελική ζέλκοβα ανακαλύφθηκε πολύ πρόσφατα, μόλις το 1991, καταρρίπτοντας την μέχρι τότε πεποίθηση ότι ο μοναδικός αρτίγονος αντιπρόσωπος του γένους που διασώθηκε στον Ευρωπαϊκό χώρο ήταν αυτός της Κρήτης. Η κρητική ζέλκοβα ή αμπελιτσιά συναντάτε μονάχα σε ορεινές περιοχές του νησιού, κυρίως σε υψόμετρο από 800-1700m και αποτελεί το μοναδικό ενδημικό φυλλοβόλο δέντρο του νησιού. Σήμερα χαρακτηρίζεται ευάλωτο και οι πληθυσμοί της προστατεύονται από την ελληνική νομοθεσία. Στην παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε μια λεπτομερής εξέταση των μορφολογικών γνωρισμάτων και των διμορφισμών που παρουσιάζουν τα φύλλα της κρητικής ζέλκοβας και επιχειρήθηκε η συγκριτική τους μελέτη με το φύλλωμα των υπόλοιπων μελών του γένους αλλά και με απολιθωμένες μορφές που έχουν βρεθεί στα Νεογενή ιζήματα του νησιού ως αποτυπώματα φύλλων. Τα λείψανα του γένους Zelkova βρέθηκαν στην περιοχή της Μακρυλιάς, στην ανατολική Κρήτη, σε θαλάσσιες αποθέσεις ηλικίας 8 περίπου εκ. ετών και συνιστούν βλαστικά μέρη μιας προγονικής μορφής, της Zelkova zelkovaefolia. Από τις λεπτομερείς συγκρίσεις που πραγματοποιήσαμε προκύπτει ότι μορφολογικά αυτό το απολιθωμένο μορφο-είδος συγγενεύει περισσότερο με τη Zelkova carpinifolia, της δυτικής Ασίας. Η κρητική ζέλκοβα από την άλλη, φαίνεται ότι αποτελεί απόγονο αυτού του απολιθωμένου taxon που εξελίχθηκε διανύοντας ένα περιπετειώδες ταξίδι στο χρόνο, πολλές φορές υπό δυσμενείς κλιματικές συνθήκες, όπως μειωμένα και εποχιακά κατανεμημένα (παγετώδεις περίοδοι).